Kunstenaars collectief Satellietgroep
‘Koester schoonheid en bewaak kwetsbaarheden’ is één van de negen onderdelen van de Mozaïekcode voor het Brabantse bekenlandschap. Iemand die hierover veel kan vertellen is Jacqueline Heerema van de Satellietgroep. Jacqueline kijkt al ruim 30 jaar met de ogen van een kunstenaar naar het landschap. Met haar kunstenaarscollectief De Satellietgroep heeft ze zich verdiept in De Dommel en in het Dommeldal rondom Sint Oedenrode. Dit op verzoek van Waterschap De Dommel. En ze heeft een schat aan inzichten verzameld.
De perceptie van De Dommel
Jacqueline Heerema noemt zichzelf ‘context-denker’. Hoe gaat zij te werk?? “Ik begin met me te verdiepen in de wordingsgeschiedenis van het gebied. Al wandelend kijk ik naar het water, de diepe ondergrond, de grondstoffen, het gebruik én de rituelen. En ik ga op zoek naar leesbare sporen in het landschap. Van verre historie tot huidige uitdagingen.”
“Wie is de Dommel? Een romantisch meanderende beek of een sterk vervuilde stroom benedenstrooms van Eindhoven? Ik ben er na maanden in het gebied nog steeds niet uit.”
Kunst heeft volgens Jacqueline vooral te maken met waarneming en perceptie. Zij ziet kunst als interventie in je eigen verwachtingspatroon en je eigen manier van waarnemen. “Je kunt op vele manieren naar hetzelfde kijken en dan hele verschillende dingen zien. Je kijkt naar water op een plattegrond, ervaart het water in het veld, vindt de hydroniemen, leest de wetenschappelijke artikelen, beschouwt het werk van kunstenaars en luistert naar verschillende verhalen. Allemaal andere werkelijkheden van hetzelfde water.
Het verzamelen van verschillende perspectieven helpt om vele werkelijkheden te zien. Samen met het team van Satellietgroep – Francois Lombarts en Lotte Bosman – laten we ons tijdens veldwerkdagen leiden door het water en de verhalen die we horen, scherpen onze zintuigen, ontdekken andere vragen en gaan op zoek naar het wezen of de logica van de Dommel.”
De logica van De Dommel
Op de vraag wat Jacqueline tot nu toe ontdekt heeft raakt ze nauwelijks uitgepraat. “Langs de Dommel rondom Sint-Oedenrode raken de pre-menselijke natuurlijke geschiedenis en de menselijke geschiedenis elkaar. Bodem en water zijn hier belangrijke ordenende principes, maar ook de mens heeft door de eeuwen heen voortdurend voor nieuwe ordeningen gezorgd. De Dommel stroomt van zuid naar noord door Brabant, maar maakt bij Sint-Oedenrode ineens een bijna haakse bocht. Wat betekent dit en hoe hebben de bewoners daarop ingespeeld?”
Ook constateert Jacqueline dat ingrepen in het systeem van de Dommel vaak het begin waren van veranderingen die niet meer terug te draaien lijken. ” In aanvang leren we over het natuurlijke samenspel tussen water, wind en grondstoffen maar langzaam wordt de mens ook een landschapsvormende factor. Gaandeweg lijken we de logica van de Dommel uit het oog te verliezen en dat maakt het hele systeem kwetsbaar.”
.
“Als je goed naar de Dommel rondom Sint-Oedenrode kijkt en luistert kom je veel schijnbare tegenstellingen tegen”, stelt Jacqueline. “Het was er te nat en het wordt te droog, het is hoog en laag, natuurlijk en door de mens gemaakt, groen en stenig, druk en rustig, een romantische rivier en een sterk vervuilde stroom”.
En langzaam ontdek je dat deze tegenstrijdigheden onlosmakelijk in dit Dommeldal verbonden zijn, vertelt ze verder. “Oda, de beschermheilige en naamgeefster van Sint-Oedenrode is volgens de historische legende een kluizenares en woudvrouw. En ‘Rode’, het tweede deel van de naam, duidt op een gebied dat ontgonnen wordt. Hier komen die twee samen: Oda en Rode.” Jacqueline citeert ook een regel uit een brief van Vincent van Gogh: ‘Donker dat ook kleur is.’
De kwetsbaarheden van De Dommel
‘Koester schoonheid en bewaak kwetsbaarheden’ is één van de Mozaiekcodes voor het Brabantse bekenlandschap. De codes zijn opgetekend in het kader van de Landschapstriënnale en staan voor belangrijke lessen die het landschap ons heeft geleerd. Jacqueline: “Het gegeven dat het gebied van de Dommel zo kwetsbaar is geworden hebben we zelf over ons afgeroepen.
Er is eeuwenlang door de mens ingegrepen, gedreven door wisselende maatschappelijke belangen. Maar dat brengt ook verantwoordelijkheid met zich mee. Willen we leren omgaan met huidige uitdagingen zoals klimaatverandering of verdroging, dan zullen we veel zorgvuldiger met het geheel van de logica van de Dommel om moeten gaan”, vindt Jacqueline. Daarbij verwijst ze naar een uitspraak van een medewerker van het Waterschap: ‘We laten haar met rust’. “Maar is dat wel zo?”
“Wanneer je haar kwetsbaarheid gaat koesteren, ga je dieper kijker naar wie de Dommel eigenlijk is. Dat geeft ons een verantwoordelijkheid naar haar toekomst toe. Een toekomst waar de Dommel zelf zeggenschap in heeft. Dat zijn we haar schatplichtig.” Er wordt bijvoorbeeld verteld dat in 25 jaar een groot deel van de bodemvervuiling uit de beekbodem zal zijn weggespoeld. “Dan moet je nu wel gaan nadenken wat je over 25 jaar met de Dommel wilt en hoe je dat verstandig aanpakt. Zoeken naar gemeenschappelijkheid is daarbij essentieel.”
De verwondering over De Dommel
Als hulpmiddel bij die zoektocht is door Jacqueline en het team van Satellietgroep in het kader van de Landschapstriënnale gewerkt aan een ‘Verwonderpad’. “Verwondering vormt de leidraad voor het verkennen van de Dommel en het Dommeldal rondom Sint-Oedenrode. Geleid door het water en de verhalen, verbeelding en inzichten van verschillende (lokale) ervaringsdeskundigen en wetenschappers is het team van Satellietgroep op veldwerk gegaan om te ontdekken welke perspectieven de Dommel biedt. Er ontvouwt zich een wonderlijke reis langs verschillende soorten water en grondstoffen die worden gekleurd door de tijd en het gebruik en de verhalen van mensen. Met verschillende ingrediënten stelt Satellietgroep een ‘Dommeltrommel’ samen om zelf mee op reis te gaan. Deze Dommeltrommel biedt alvast een aantal aanknopingspunten, maar is tevens een uitnodiging om deze aan te vullen en met elkaar te delen.”
.
De inspiratie voor de Dommel
We vragen aan Jacqueline waar zij de inspiratie voor haar werk vandaan haalt. “Het begon met de verwondering over ‘water stroomt omhoog’. Voor cultuurhistorisch onderzoek maak ik graag gebruik van informatie van het Meertens Instituut. Daarnaast heb ik bij dit project veel gehad aan het geomorfologisch onderzoek in beekdalen van Jasper Candel, docent aan de WUR. Voor milieuvraagstukken vind ik de film Erin Brockovich fascinerend. Zelf ben ik een tijd als artistiek onderzoeker verbonden geweest aan de TU Twente. Daar heb ik de koppeling kunnen leggen tussen studenten watermanagement en studenten van de kunstacademie. Dat heeft geresulteerd in een interessante bewustwordingscampagne.”
“Ik ben een echte veldwerker. Ik werk graag midden in een gebied en doe daar onderzoek naar het landschap en de mensen die zich daarin bewegen. Ook het organiseren van ontmoetingen hoort daarbij. Op die manier probeer ik via de kunst verschillende vakgebieden en inzichten met elkaar te verbinden. Dit levert de volgende methodiek op: Explore (een open blik), Collect (mensen, beelden, materialen, verhalen), Share (delen, verschillende blikvelden laten zien) en Learn (wat doet dit nu precies, heeft het iets te weeg gebracht, en hoe kan dit aarden?).”
Heb je vragen over de manier waarop je ‘schoonheid en kwetsbaarheid kunt koesteren en bewaken’, of hoe je dat in de praktijk zou kunnen aanpakken, neem dan gerust contact op met Jacqueline Heerema en het kunstenaarscollectief Satellietgroep. Zij heeft veel ervaring met het maken van kunst op locatie en zal je graag verder helpen en inspireren bij die zoektocht.
Jacqueline Heerema is te bereiken via:
T: +31 (0)6 12061651
E: jacquelineheerema@gmail.com
Meer informatie over Jacqueline en de Satellietgroep is te vinden via: https://lxwxdxtime.world en http://www.satellietgroep.nl
